Me Sahyadri 2020 07 JULY

As the economic development has taken the center stage, the balance between the environmental sustenance and socio economic development will be under the scanner. As most experts with balanced views have proclaimed, Indian wildlife and ecological system sustenance will be under threat, unless precautions are taken with the help of appropriate research and long term national interests. As we encounter the economic development, many habitats which indirectly or directly help sustainable development will be damaged. The awareness to gauge the success by sustainable development and not by year to year growth is a distant dream any environmentalist will assume in current scenario.
Western ghats, or Sahyadri as we all call it as, is a treasure trove of spectacular landscapes, biodiversity, flora, fauna, some amazing geological wonders and man made monuments. With the increasing pressure from human encroachment, all these elements are under stress and in turn are under depletion. Western ghats should be left untouched by human beings, to protect their future generations from getting short of resources, such as water, energy and clean air. The important elements of western ghats, which need protection are highlighted in the new version of Photo journal, Me Sahyadri Magazine.

मावळ लेणी मोहेमेचा सारांश :
मावळातील भाजे, बेडसे आणि कार्ले लेणी अप्रतिम आहेत. त्यामुळे या भागातील इतर लहान लेण्यांकडे फारसे कोणी फिरकत नाही. आम्ही चार समविचारी मित्रांनी मात्र या हरवलेल्या लेण्यांची शोधाशोध करण्याचे ठरवले. साईप्रकाश बेलसरे, निनाद बारटक्के, अमेय जोशी आणि विवेक काळे असा संघ तयार झाला. एकोणीसाव्या शतकात जेम्स बर्जेस आणि जेम्स फर्ग्युसन या दोन इंग्रज विद्वानांनी भारतातील लेणी धुंडाळली. त्यांनी १८८० साली "केव्ह टेम्पल्स ऑफ इंडिया" या पुस्तकाचे प्रकाशन केले. या पुस्तकात मावळातील लहान लेण्यांचा फारसा तपशिल नसला तरी, या मावळातील इतर लहान लेण्यांबद्दल ५-६ वाक्यांमध्ये आम्हाला त्रोटक का होईना माहिती मिळाली. त्यांनी उल्लेख केलेली, काही ठिकाण सापडली, तर काही ठिकाण काहीही केल्या सापडेनात. कदाचित न सापडलेली ठिकाण नष्ट झाली असावीत. पण मोहिमे दरम्यान नविन, ज्या ठिकाणांचा पुस्तकात उल्लेख नव्हता, पण ग्रामीण भागातल्या स्थानिकांना माहिती होती अशी ठिकाण सापडली. जेम्स बर्जेस आणि जेम्स फर्ग्युसन या दोन इंग्रज विद्वानांनी लिहिलेल्या प्रत्येक शब्दाचा धागा म्हणुन वापर करायचे ठरले. कामांचे वाटप झाले.

About the Maval Cave exploration :
The main caves in Maval region are so significant that other small hermit caves are often overlooked. We as a team of four like minded friends, decided to explore the Maval region for these small hermit caves. We explored and found few beautiful places. The very concept of creating a hermit cave somewhere high up in the hills is fascinating. These places often are full of tranquility and nothing else. With very little architectural evidences and clues, the academicians have obviously ignored these places. It was James Fergusson and James Burgess, during their exhaustive study of “Cave temples of India, 1880” mentioned few of these hermits in Maval region of Pune district. With the little clues and exhaustive investigation, team of four members, Saprakash Belsare, Amey Joshi, Ninad Bartakke and Vivek Kale started the exploration. The journey to locate, trek and analyse these hermit caves itself was fascinating. We met many villagers who were unaware of these places, but also met few shephards who were precisely aware of the hermits and gave us tentaive guidance.

मोहिमेत विषय आणि ठिकाणाचा आधी अभ्यास करणे, प्रवासाची सोय करणे, गावकऱ्यांकडे लेण्यांबद्दल चौकश्या करणे, मोहिमे दरम्यान गचपणातुन वाट शोधणे, लेण्याच्या अवशेषांची चित्रे/नकाशे काढणे, छायाचित्रे काढणे, जि. पि. एस. यंत्रावर वाटेबद्दल माहिती नोंदवणे, लेण्यात लहान बारकावे शोधणे, लेण्यांचे विश्लेषण करणे, नोंदी करणे, अशी वेगवेगळ्या प्रकारची काम वाटुन घेण्यात आली. प्रत्येक ठिकाणी जाताना, घरचा अभ्यास करावा लागला. जुनी पुस्तके, नकाशे धुंडाळले गेले. गावातल्या मित्रांची मदत झाली. गडद, लेणे, गुहा, कपार, भोगदा, विहार, पांडवांनी एका रात्री बनवलेली गुहा असे अनेक शब्द वापरुन चौकश्या झाल्या. बहुतेक वेळा असे काही नाही इथे ! तुम्ही कुठुन आलात ? असे उत्तर मिळाले. लेणे आहे का इथे कुठे असा प्रश्न विचारला तर आम्हाला बहुतेकांनी कार्ले/बेडसे/भाजे लेण्यांचा पत्ता दिला. पण बकऱ्या, गाई घेऊन डोंगरात फिरणारे गुराखी मात्र दरवेळेला मदतीला धाउन आले. वाटांचे आणि दिशांचे अंदाज मिळाले. जुजबी माहिती घेऊन ठिकाण शोधणे या प्रकाराचा चांगला सराव झाला. कधी काटेरी करवंदींच्या खालुन खुप सरपटाव लागल तर कधी घसाऱ्यावर हात टेकावे लागले. लेण्यांमध्ये मोठे कोळी (स्पायडर), कातळ पाली, वटवाघळ, मधमाश्या, पाकोळ्या, घुबडं भेटले. आमच्या मुळे त्यांना उगाच त्रास झाला, असा अपराधीपणा वाटला. प्रत्येक शोधमोहिमेला यश आलेच असे नाही. काही ठिकाण सापडली नाहीत. तर काही ठिकाण आमच्याच मनाचे खेळ आहेत असे लक्षात आले. बहुतांश ठिकाणी कोणत्या ना कोणत्या प्रकारची जोखिम होती. वटवाघळ, लेण्यातील धुळ, काळोख, मधमाश्या, काटेरी वनस्पती, घसारा, गुहेतील ऑक्सिजन चा अभाव आणि इतर न दिसणारे धोके यावर मात झाली. एकूण मिळुन २० नविन अपरिचित ठिकाण/वास्तु पहायला मिळाल्या, मावळाचा भुगोल जरा अजुन नीट लक्षात आला. नविन प्रश्न पडले आणि नविन कोडी सोडवयाला मिळाली. तर्क वितर्क झाले.

There is a very brief mention about the misceleneous caves of Maval by James Fergusson and James Burgess in their work. Based on available information we decided to search these caves and monuments. The activities were planned. The food, travel , track exploration in difficult and routes full of foliage, enquiring the villagers about the caves, taking measurements and drawing skecthes and maps, photography, GPS data collection, making notes and analysing the information, observing the minor details of the caves etc activites were distributed amongst the team members. We met many bats, owls, geckos, lizards, large spiders, martins, honeybees during the treks. Often we felt sad that we disturbed them to see the caves. Most of these places are hazardous due to pitch darkness, bats, dust, thorny plants, honeybees, low oxygen level in caves and rock patches etc. Not all the attemps were successful. Sometimes we could not find the intended places and sometimes we realised that the cave was just our imagination and did not exist. Nevertheless we saw about 20 new strange lesser caves/monuments during the exploration. While we visited many unknown places, we also visited known caves for understanding the existing caves in a better way and in more details. The overall experience to explore the new caves is very interesting. We ofcource faced lot of difficulties many times in accessing the caves hidden in deep forests and foliage, often with entire body thorned due to thorny plants at many of these unhabitated locations. Team work plays very important role in visiting and studying such places.

दोन हंगामांच्या शेवटी, आम्ही डेक्कन महाविद्यालयातील डॉ. श्रीकांत प्रधान सर यांची भेट घेतली आणि त्यांच्याशी चर्चा केली. यापूर्वी त्यांनी काही वर्षांपूर्वी मावळ प्रदेशातील लेण्यांचा मागोवा घेतला होता. भविष्यातील कामासाठी त्याच्याकडून मार्गदर्शन घेताना त्यांनी आम्हाला लोहगड पाहण्याची सूचना केली. लोहगड येथे असलेल्या काही भुयारी लेणीविषयी आम्हाला काही कल्पना होती. लोहगड आमच्या लेणी शोध मोहिमेत कधीच नव्हता. आम्ही लोहगड चा अभ्यास सुरू केला. आम्हाला लवकरच लोहगड लेणीना भेट देणे हे वाटते तेवढे सोपे नाही हे लक्षात आले. आम्ही जेष्ठ गिर्यारोहक अजय ढमढेरे काकांची मदत घेण्याचे ठरविले. सुरक्षित भेटीसाठी उन्हाळा सर्वात योग्य हंगाम असल्याने आम्ही नेहमीप्रमाणे उन्हाळ्यापर्यंत धीर धरुन थांबलो. एकाच भेटीत कोणताही लेणी संकुल समजू शकत नाही. यासाठी अनेक भेटी आवश्यक असतात. २०१९ च्या उन्हाळ्यात आम्ही लोहगड किल्ल्याच्या भेटीची योजना आखली. भेट सुलभ आणि जोखीम मुक्त करण्यासाठी, विविध जोखिमांवर तोडगे काढले गेले. मधमाश्यांचा हल्ला आणि दरड कोसळल्यामुळे होणारी संभाव्य घातक दुखापत या लोहगड लेणींना भेट देण्यात असलेल्या मुख्य जोखिमा आहेत. त्याशिवाय वटवाघळे, साप, विंचू यांच्याकडुन असलेला धोका आहे. २०१९ च्या उन्हाळ्यात सर्व तयारी करुन आम्ही लोहगडवाडीला पोहोचलो.

At the end of couple of seasons, we visited Dr. Shrikant Pradhan sir from Deccan college and discussed our findings with him. In the past, few years back he had explored Maval region caves. While taking guidance from him for the future work, he suggested us to have a look at Lohagad. Though we had some faint idea about some tunnel caves at Lohagad, Lohagad was never on our cave exploration plan originally. We started Lohagad study. We soon realised that the visit to Lohagadwadi caves involves high risk due to various factors. We decided to take help of experienced trekker, Ajay Dhamdhere. As usual we waited till summer patiently, as summer is safer and the most appropriate season for cave exploration. No cave complex can be understood in one visit. It requires multiple visits. In summer of 2019, we planned the visit to Lohagad fort. All the past learnings were applied to make the visit easy and risk free. The major risks at Lohagadwadi caves visit are honeybees and injury due to rockfall, apart from other typicals risks in caves from bats, reptiles etc. One fine summer day all the team members (Amey Joshi, Saiprakash Belsare, Ninad Bartakke, Ajay Dhamdhere, Abhinav Kurkute and Vivek Kale, gathered at Lohagadwadi.

लोहगडवाडी लेणी समूह लोहगड डोंगरावर आहे. पुणे जिल्ह्यातील मावळ तालुक्यात, लोहगड किल्ला पुणे शहरापासून अंदाजे ६० किलोमीटर अंतरावर आहे. लोहगडवाडी लेणीसमुहातील लेणी, विहार आणि पाण्याची टाकी पहाता, लोहगडवाडी लेणीसमुह मावळातील एक मोठा लेणीसमुह आहे असे लक्षात येते. दक्खन च्या पठारावर सह्याद्रीच्या विसापुर डोंगररांगेत लोहगडवाडी लेणी समूह आहे. विसापुर डोंगररांग पश्चिम घाटातील कुरवंडे गावापासुन पूर्वेला घोरावडेश्वर (शेलारवाडी) डोंगरापर्यंत ३५ किमी पसरलेली आहे. विसापुर डोंगररांगेत, भाजे लेणी, बेडसे लेणी, लोहगड किल्ला, विसापुर किल्ला ही महत्वाची ऐतिहासिक वारसा स्थळ आहेत. कार्ले आणि विसापुर डोंगररांगांच्या मध्ये असलेल्या पठारी प्रदेशातुन इंद्रायणी नदी वाहते. इंद्रायणी पश्चिमेकडुन पूर्वेकडे वाहते. प्राचीन व्यापारी मार्ग या भागातुन इंद्रायणी खोऱ्यातुन जातो. हा प्राचीन व्यापारी मार्ग कोकणातल्या कल्य़ाण, सोपारा या बंदरांपासुन दक्खन च्या पठारावरच्या पैठण, तेर या गावांना जोडत होता. आज याच भागातुन मध्य रेल्वे आणि मुंबई-पुणे राष्ट्रीय मार्ग जातात. विसापुर डोंगररांगेच्या दक्षिणेला पवना नदीचे खोरे आहे. या खोऱ्यात बेडसे, तिकोना , येळघोळ, लोहगडवाडी आणि खडकवाडी येथे लेणी आहेत. इंद्रायणी आणि पवना खोऱ्याच्या मध्ये लोहगड डोंगर आहे. लोहगड डोंगराच्या आजूबाजूचा प्रदेश सुपीक आहे. लोहगडवाडी लेणी समूहात असलेल्या विविध लेण्यांची संरचना, येथे असलेला शिलालेख आणि इतर पुराव्यांवरून हा लेणीसमूह इसवीसनाआधी अंदाजे पहिल्या शतकात कोरला असावा असा अंदाज आहे.

Lohagadwadi cave complex is located on Lohagad fort hill, in Maval tehsil in Pune district in Maharashtra state in India, at about 60 km north west of Pune city. The hill is part of the Visapur sahyadri hill range on the Deccan plateau. Spread in west–east orientation, this hill range, is about 35 kilometer in length, spread from the Kurwande village at western ghat ridge, south of Lonavala up to the Ghoravadeshwar hills towards east. Visapur fort, Lohagad forts, Bhaje Caves and Bedse caves are located in this hill range. Between Karle range and Visapur range, Indrayani river flows from west to east, and the plateau is called as Indrayani basin. Indrayani river originates in the hills around Lonavala. The ancient trade route climbs up the western ghat ridge from the Konkan over to the Deccan plateau at Lonavala. Once atop Deccan plateau at Lonavala, the trade route is aligned parallel to Indrayani river. This ancient trade route was used to transport the goods from the eastern economic centers on the Deccan plateau to Kalyan and Sopara ports on the west coast of India. Today the modern Mumbai-Pune road and Central railway line passes through the same Indrayani river basin, which was used for ancient trade in the past. South of Visapur range there is a Pawana river basin, which is also the fertile region with caves located at places such as Bedse, Yelghol, Lohagadwadi, Khadakwadi, and Tikona. Lohagad is located between Indrayani river basin and Pawana river basin. Both the trade routes coming via Pawana basin and Indrayani basin are connected via a pass along rither sides of the fort. The hill is surrounded by fertile land. Based on archeological, paleographical and other evidences the the oldest cave complex at Lohagadwadi is estimated to have been carved in 1st century BC. Based on the number of exacavations it is one of the largest cave complex in Maval region. This visit to all the caves at Lohagad many previously unknown aspects of this cave complex were noticed by us.

गायमुख खिंडीत काही स्मृतीशिळा आहेत. एका खाजगी जमिनीच्या कुंपणाबाहेर, अशा स्मृतीशिळा फार दिवसांपासुन पहात आहे. गायमुख खिंडीजवळच्या सदाहरित जंगलात अशा अजुन काही शिळा आहेत. त्यातील काही शिळांना झाडांच्या मुळांनी घेरले आहे. येथे भर जंगलात जुन्या बांधकामाचे काही जोते आढळतात. येथे कदाचित एखादे जुने देऊळ असावे, असे येथे विखुरलेल्या दगडांकडे पाहुन वाटते. अवशेष पाहुन आम्ही पुन्हा गायमुख खिंडीत पोहोचलो. गायमुख खिंडीच्या एका बाजुला विसापुर किल्ला तर दुसऱ्या बाजुला लोहगड किल्ला आहे. लोहगड किल्ल्यावरचे पठार त्रिकोनी आहे. एका बाजुला विंचु काटा माची आहे. गायमुख खिंडीच्या बाजुला किल्ल्याच्या त्रिकोनी पठाराचा एक शिरोबिंदू आहे. खिंडीतुन नाकासमोर शिरोबिंदू ठेवुन आम्ही डोंगर चढलो. करवंदीच्या काटेरी झुडुपांतुन वाट काढत उभ्या कड़्याच्या खाली पोहोचलो. समोरचा विसापुर न्याहाळला. या ठिकाणी, कड़्यात एक नैसर्गिक नेढे आहे. नेढे पाहुन मला लहानपणी लोहगडला केलेल्या सहलीची आठवण झाली. पस्तीस वर्षांपूर्वी लोहगडला जाण्यासाठी मळवली रेल्वे स्टेशनपासुन पायपीट करावी लागायची. आता गायमुख खिंडीतुन थेट लोहगडवाडी पर्यंत डांबरी रस्ता झाला आहे.

Gaaymukh khind or pass is located between Lohagad and Visapur forts. One can cross the Visapur range at Gaaymukh khind, to travel from Indrayani basin to Pawana basin and vice versa. At Gaaymukh Khind side of the cave there are few Smrutishila outside the fence of a private property. I had been noticing these stones in several of my past visits. In the forest near Gaaymukh khind, we noticed few more Smrutishila. Some of them have been surrounded by the root ribs of large tree. There are ruins of shrine of some old deity in the forest. There are several stones at a particular location in forest indicating, ruins of some old manmade structure. After visiting the ruins, we retuned back to Gaaymukh khind. We climbed the gradual slope of Lohagad hill. Here in the upper vertical cliff or a volcanic plug of the hill, there is a natural needle hole (nedhe). The needle hole reminded me of my visit to Lohagad some, 35 years back in school days. Those days visiting Lohagad involved a long hike from Malavali station. However now there is a tar road from Malavali and Lonavala to reach Lohgadwadi and Gaaymukh khind.

लेणी/टाकी गट क्रमांक २ :
गायमुखखिंडीजवळच्या लोहगड्च्या शिरोबिंदू खाली उभ्या कातळ कड़्यात असलेल्या नैसर्गिक नेढ्याखाली एक टाकींचा गट आहे (गट क्रमांक २). या गटात कड़्याखालच्या खाचेत दोन पाण्याची भुयार टाकी (वास्तू क्रमांक १० आणि वास्तू क्रमांक ११) आहेत. नेढ्याच्या दोन बाजुला ही टाकी आहेत. खिंडीपासुन या ठिकाणाची उंची अंदाजे ५० मीटर आहे.

Description of Cluster 2 excavations :
Below the natural needle hole, there is a small manmade tunnel cave/water cistern refered here as excavation # 10 of this cluster which is refered here as Cluster#2. There are total 2 excavations in cluster 2. This cluster is located near the north east face of the Lohagad hill at the elevation of about 50 meter above the Lohagadwadi village, near Gaimukh khind.

लेणी/टाकी क्रमांक १० :
स्थान आणि वर्णनः गायमुख खिंडीजवळ शिरोबिंदूजवळील नैसर्गिक नेढ्याजवळ, किल्ल्याच्या पूर्व कड़्यालगत असलेली ही एक टाकी आहे. येथे एक भुमिगत भुयार आहे. भुयाराचे मुख बाहेरील पायवाटेच्या पातळीवर आहे. भुयाराचा पहिला बाह्य टप्पा (अंदाजे ५ मीटर लांब) मात्र पायवाटेच्या पातळीखाली आहे. भुयारात सध्या खुप दरड आणि माती भरलेली आहे. कड़्यात असलेल्या नैसर्गिक भेगेतुन यात पाणी जमा होत असावे. आत साठलेल्या मातीमुळे आतल्या आकाराचा नेमका अंदाज बांधता येत नाही. मात्र येथे असलेल्या इतर भुयार टाकींचा अभ्यास करता, ही सुद्धा त्यांसारखीच पाणी साठवण्यासाठी तयार केलेली टाकी असावी असे वाटते.

Excavation#10 :
Location and description: Excavation#10 is a undergound rock cut water cistern in Cluster 2 of Lohagadwadi Caves, North of excavation #9, at the elevated level, near Gaimukh khind below a natural hole (nedhe) nested at the base of the east facing cliff. It is east facing and the front opening of this water cistern is at the ground level. This cistern is a tunnel type water cistern currently filled with rubble. The interior volume of tunnel can not be realised. Through the rubble one can roughly estimate the depth of the tunnel. The opening of this tunnel water cistern is such that the water running from the natural defect in the cliff will directly enter the tunnel.

लेणी/टाकी क्रमांक ११ :
स्थान आणि वर्णनः गायमुख खिंडीजवळ शिरोबिंदूजवळील नैसर्गिक नेढ्याजवळ, किल्ल्याच्या उत्तर कड़्यालगत असलेली ही एक टाकी आहे. येथे एक भुयार आहे, भुयाराचे मुख पायवाटेच्या पातळीत आहे. भुयाराचा पहिला बाह्य टप्पा (अंदाजे २ मीटर लांब) मात्र पायवाटेच्या पातळीत आहे. भुयाराचा पहिला बाह्य टप्पा मोकळा असला तरी आत टाकीत सध्या खुप गाळ भरला आहे. कड़्यात असलेल्या नैसर्गिक भेगेतुन यात पाणी जमा होत असावे. आत साठलेल्या गाळामुळे आतल्या आकाराचा नेमका अंदाज बांधता येत नाही. पाण्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी भुयारातुन अंदाजे २ मीटर रांगत जावे लागते.

Excavation#11 :
Location and description : Excavation#11 is a undergound rock cut water cistern in Cluster 2, Lohagadwadi Caves, close to excavation #10, at the elevated level, near Gaimukh khind below a natural hole (nedhe) in the cliff on the north facing face of the hill. The front opening of this water cistern is at the ground level. This cistern is a tunnel type water cistern currently filled with rubble. The interior volume can not be realised. Above the rubble the cistern is filled with water.

विचार: टाकी क्रमांक १० आणि ११ चे स्थान महत्वाचे आहे. गायमुख खिंडीजवळच्या लोहगडच्या शिरोबिंदूच्या जवळ यांचे स्थान आहे. साहजिकच शिरोबिंदू किल्ल्याच्या सुरक्षिततेच्या दृष्ट्या महत्वाचे ठिकाण आहे. किल्ल्याच्या उत्तर आणि पूर्व दोन्ही दिशेला येथुन पहारा देता येतो. गायमुखखिंड सुद्धा महत्वाचे ठिकाण आहे. इंद्रायणी खोऱ्यातुन पवना खोऱ्यात जायचे असल्यास गायमुख खिंडीतुन जाता येते. टाकी क्रमांक १० मध्ये भुयाराचा बाह्य भाग पायवाटेच्या खाली असल्याने यात सहज दरड आणि माती शिरली आहे. मात्र टाकी क्रमांक ११ तयार करताना ही चुक सुधारलेली दिसते. येथे मात्र भुयाराचा दर्शनी बाह्य भाग पायवाटेच्या पातळीत ठेवल्यामुळे भुयाराचे मुख दरडीमुळे बुजले नाही. मावळ भागात, या किल्याच्या आजुबाजुस अनेक बौद्ध लेणी समुह आहेत. मात्र या सर्व बौद्ध लेणी समुहात असलेल्या भुमीगत पाण्याच्या टाकी संरचनेत कुठे ही अशी अरुंद भुयारी टाकी दिसत नाहीत. उभ्या कड़्यात टाकी खोदताना अशा प्रकारच्या भुयारी पाण्याच्या टाकी संरचनेची संकल्पना नंतरच्या काळात तयार झाली असावी. अशा संरचनेमुळे टाकीला बाह्य घटकांपासुन दुर आणि गुप्त ठेवण्याचा उद्देश पूर्त होतो.

Thoughts : Both these water cisterns in cluster#2, are strategically located close to the North east vertex of the Lohagad fort. The water was probabaly used by the people stationed at Gaaymulh khind. Similar water cisterns outside the fort premises below the cliff can also be seen at Visapur fort. The specific location close to the vertex of the fort or Gaaymukh khind indicates that the cisterns are made strategically for a need related to the fort. The vertex point is important as it gives the visibility of either sides (towards north as well as towards east). Though the exact date of these cisterns can not be ascertained, the architecture of the cisterns is very different when compared with all the other water cisterns typically observed at various Buddhist Cave complexes in Maval and elsewhere. However the nature of deep tunnel, as approach to water cistern, indicates the intention of keeping the cistern secret or away from the outside elements.

गायमुख खिंडीतील लोहगडच्या शिरोबिंदूजवळच्या कड़्यातील टाकी न्याहाळल्या नंतर, आम्ही लोहगडच्या कड़्याला घडाळ्याच्या काट्याच्या विरुद्ध दिशेने प्रदक्षिणा करण्याचे ठरवले. प्रदक्षिणा करताना असंख्य जोखिमा आहेत. जोखिमांवर उपाय म्हणुन आम्ही सुरक्षितता पाळण्याचे ठरवले. या जंगलात अनेक ठिकाणी आग्या मधमाश्यांची पोळी आहेत. आग्या मधमाश्यांनी हल्ला केल्यास काय तारांबळ उडते याची मला स्वयं अनुभवातुन पूर्वकल्पना होती. मधमाश्या चावल्याने मृत्यु ओढवला जाऊ शकतो. यावर उपाय म्हणुन आम्ही फार पूर्वीच मधमाश्या पालन केंद्रातून चेहरा, डोके आणि मान, गळा झाकणाऱ्या जाळीच्या टोप्या घेतल्या होत्या. खुप सावधपणे चालताना (कोणताही आवाज, धुर वगैरे न करता) जरी मधमाश्यांनी हल्ला केला तरी या टोप्या आमचा बचाव करणार होत्या. सर्वानी साध्या रंगाचे कपडे घातले होते. भडक रंगाचे कपडे आम्ही टाळले. कड़्याच्या खालुन चालताना वरुन एखादा दगड कोसळला तर मात्र ही टोपी आम्हाला वाचवु शकणार नव्हती. डोक्यात दगड पडुन गंभीर दुखापत होऊ नये म्हणुन साहजिकच आम्ही उन्हाळा निवडला होता. तरी वर फिरणाऱ्या माकडांकडुन एखादा दगड निसटुन पडण्याची शक्यता होती. यासाठी डोक्यावर शिरस्त्राण घालणे आवश्यक होते. मात्र एकाच वेळी शिरस्त्राण आणि त्यावर मधमाश्यांपासून संरक्षण करणारी जाळीदार टोपी घालणे कठीण होते. तरी आम्ही शिरस्त्राण आणि त्यावर जाळीदार टोपी चढवली. टोपीचा आकार लहान असल्याने टोपी शिरस्त्राणावरुन निसटत असल्याने अधुन मधुन ती हाताने सावरत जागेवर ठेवणे हा एक उद्योग होऊन बसला. नुसत्या शिरस्त्राणाने आणि जाळीदार टोपीने काम भागणार नव्हते. सर्वांनी पुर्ण बाह्यांचा सदरा, पुर्ण विजार घातलेली होती. शरीराचा कोणताही भाग उघडा नव्हता. मी हातात हातमोजे घातले होते. दोन शाली बरोबर ठेवल्या होत्या. असा आमचा लवाजमा हळुहळु कड्या खालच्या अरुंद वाटेने पुढे निघाला. सुरुवातीला टाकीजवळच एक उभा तासलेला कातळ दिसला. येथे एखादी बैठक कोरली असावी. सर्वात पुढे असलेल्याने धोक्यावर (मधमाश्या, माकड, दगड, गचपण) लक्ष ठेवत दबकत दबकत शांत पणे चालत जायचे आणि त्याने इशारा दिल्यावर इतरांनी शांत पणे अलगद कुच करायची असा प्रकार चालु होता. डावीकडे असलेला अक्राळविकराळ कातळ कडा आणि उजवीकडे उतारावरचे किर्र सदाहरीत जंगल या दोन्ही च्या मधुन जाणारी चिंचोळी वाट अधुन मधुन वरुन कोसळलेल्या शिलाखंडामुळे तुटली होती. असे शिलाखंड ओलांडत, वाळक्या कारवीचे फटकारे खात आम्ही अलगद शांत पणे चालत होतो. एका ठिकाणी एका लहान नैसर्गिक गुहेत, प्राण्यांचे ठसे आढळले. जवळच दगड रचुन तयार केलेले एक गटार दिसले. हे कशासाठी असावे असा विचार मनात आला. कदाचित पाण्याला वाट करुन देण्यासाठी किंवा शिकारीसाठी प्राण्याला वाट करुन देण्यासाठी असावे असा कयास करत आम्ही चालत राहिलो. चार पाच ठिकाणी मोठी मधमाश्यांची पोळी दिसली. काही पोळी कातळात तर काही झाडांवर होती. वरच्या कातळाचे निरिक्षण करत पाऊण तासात आम्ही एका मोठया कातळात असलेल्या नैसर्गिक गुहेखाली पोहोचलो.

After visiting the water cisterns out of further curiosity, we circumnavigated the Lohagad cliff in anticlockwise direction. Immediately outside the water cistern one can see the chiselled surface in the cliff wall. As we started the circumnavigation, we had mutiple risks. The helmet is must here, as were walking exactly below the cliff. With lots of monkeys on the cliff and possible miscreants on the fort top, having helmet for head protection was must. On the north face of the fort cliff there are honeybee hives at several locations. Due to a large patch of evergreen forest on the north side, the honeybee hives can be seen here not only on the cliff walls but also on the trees. As honeybee attack in western ghats can be fatal, we decided to use the honeybee cap, which protects the face. Ofcourse to protect the rest of the body parts we opted for full shirt, full trousers, gloves and shoes. But here we faced a difficulty. Wearing a honeybee mesh cap over helmet was really a challenge. The cap was not holding on top of helmet, and we had to manage it some how. With all this clumsy self invented combination of body wear, we felt more confident. Every 50 meter or so distance was first evaluated by the lead for the honeybees. Others followed behind the lead pilot. We encounterd large honebee hives at 4-5 locations, and we had to move very slowly without making any noise or disturbance one by one while passing below the hives. Though we were completely covered, based on my past experience of the deadly honeybee attack, we took all precautions. On the way in the middle, we noticed a small natural cave where we noticed some pug marks of mammals, probabaly a barking deer. There was a manmade channel made by using loose rocks near this cave. The exact purpose of this channel could not be understood, but it looks like it is either a water channel or some kind of hunting trap, to catch porcupines. While traversing along the narrow path between the cliff and the forest on the slope, we often were obstructed by small and large bolders which have disintegrated from the cliff and fallen on the pathway. We had to look towards the cliff all the time to see, notonly traces of caves but also the honeybee hives. After traversing almost more than half the north face of the fort, we reached at the base of twin cavern located at the higher elevation above the path level.

.

गुहा पायवाटेच्या बरीच वर २० फूट उंचावर होती. वर काही सहक पणे चढता येईना. थोडे पुढे गेल्यावर जोडुन असलेली अजुन एक अशीच नैसर्गिक अवाढव्य गुहा आढळली. या गुहेच्या एका बाजुला मात्र एक सुंदर दगडी कोरीव पायऱ्या असलेला वक्राकार जिना आढळला. उंच पायऱ्या असलेला वक्राकार जिना पाहुन आनंद झाला. मात्र समोरच्या झाडावर असलेल्या मोठया मधमाश्यांच्या पोळ्याकडे पाहुन आम्ही तो आनंद आवाजाच्या रुपात व्यक्त केला नाही. शांत पणे जिना चढुन आम्ही गुहेत प्रवेश केला. या गुहेतुन दुसऱ्या गुहेत वरच्या वर जाण्याचा मार्ग आहे. गुहेत गेल्यावर ध्यान धारणा झाली. शांतता हा या गुहांचा सर्वात सुंदर दागिना आहे. समोरच्या सदाहरित जंगलाने भर उन्हाळ्यात सुद्धा हिरवा शालु नेसलेला होता. त्यातील उंच वृक्षांच्या वरचा भाग गुहेतुन नजरेत पडत होता. नैसर्गिक गुहेत माणसाने कोरलेले छान चौथरे आहेत. एका चौथऱ्याला लाकडी भिंती खोचण्यासाठी असलेल्या खाचा आहेत. अत्युच्य पातळीची निरव शांतता उपभोगत आम्ही थोडा खाऊ खाऊन येथे शांत बसलो. येथुन माझे मन काही निघेना.

Soon we reached below the natural cavern. However the cavern was about 20 feet above the pathway and there was no way to climb up. After attempting to free climb the rocks, we soon realised that there was anaother twin cavern immediately next to this cavern we were attempting to reach. We moved forward and were presently surprised by a beautifully rock cut curved stairways to reach the next cavern. We climbed up the steps to reach the cavern. The other cavern is attached to this cavern. There was nothing but the peace in these caverns. We looked for any manmade carved surfaces in these caverns, and immediately notices few surfaces which were nicely finished flat. The roof was also chiseled at many places. Except the stairways and flat leveled surfaces and few grooves, the architecture of the caverns was all but natural, adorned by amazing ornamentation of silence. With beautiful evergreen forest canopy in front of us, we were as enchanted as the sages who may have used the cave in the past. After having some rest and food, we proceeded further after detailed observations of the caverns

लेणी/टाकी गट क्रमांक ३ :
लोहगडवाडीच्या लेणी/टाकी समुहात तिसऱ्या गटात, गायमुखखिंड आणि विंचू काट्याचे घेरेवाडी जवळचे टोक या मधील उत्तर दिशेला असलेल्या किल्ल्याच्या कातळकड़्यावर काही गुहा आणि पाण्याची भुयार टाकी आहेत. या गटात कड़्यात दोन गुहा (वास्तू क्रमांक १२ आणि वास्तू क्रमांक १३) आहेत. विंचू काट्याच्या घेरेवाडी जवळच्या टोका जवळ वास्तू क्रमांक १४, वास्तू क्रमांक १५, वास्तू क्रमांक १६, ही ३ पाण्याची टाकी आहेत.

Description of Cluster 3 excavations :
There are total 5 excavations in cluster 3. This cluster is located on the north face of the Lohagad hill at the elevation of about 50 meter above the Lohagadwadi village, near Gherewadi village.

लेणी/टाकी क्रमांक क्रमांक १३ :
स्थान आणि वर्णनः लोहगडवाडी लेणी समुहात, वास्तू क्रमांक १२ च्या पश्चिम दिशेला लगतच अजुन एक नैसर्गिक गुहा आहे. ही नैसर्गिक गुहा साधारण २१ मीटर लांब आणि ४ मीटर रुंद आहे. गुहेत १ सपाट कोरलेला चौथरा आहे. चौथरा साधारण २. ५ मीटर रूंद आणि ५ मीटर लांब आहे. चौथऱ्यावर छतावर छन्नीचे घाव दिसतात. छत जरी थोडे कोरले असले तरी छत उंचसखल (साधारण २. ५ मीटर उंची) आहे. गुहेचा उपयोग तात्पुरत्या निवारा म्हणून केला गेला असावा

Excavation#13 :
Location and description: Excavation#13 is a natural cavern in Cluster 3, Lohagadwadi Caves, adjacent (towards west) to excavation#12, at the elevated level. This natural cavern is approximately 21 meter wide and 4 meter deep. The height to the ceiling varies. There is one manmade flat surface on the floor here. It is about 5 m wide and 2.5 m deep with approximate height to uneven but chiselled ceiling 2.5 m. These flattened surfaces and chiselled backwall surfaces in the cavern indicate that the place was used as makeshift shelter. The cavern oversees a lush green evergreen forest in the north direction. On the west end of this cavern there are steps to access this cavern from the pathway. These neatly carved five steps are carved in the rock and the step way is arced. Three steps below these five steps are broken. Excation # 12 can be accessed from excavation # 12.

लेणी/टाकी क्रमांक १२ :
स्थान आणि वर्णनः लोहगडवाडी लेणी समुहात, वास्तू क्रमांक ११ च्या उत्तर-पश्चिम दिशेला अर्ध्या किलोमीटर अंतरावर एक नैसर्गिक गुहा आहे. ही नैसर्गिक गुहा साधारण १४ मीटर लांब आणि ४.५ मीटर रुंद आहे. गुहेत दोन सपाट कोरलेले चौथरे आहेत. त्यापैकी एक चौथरा साधारण २ मीटर रूंद आणि २.५ मीटर लांब आहे. चौथऱ्यावर छतावर छन्नीचे घाव दिसतात. छत जरी थोडे कोरले असले तरी छत उंचसखल (साधारण १.३ मीटर उंची) आहे. दुसरा चौथरा सुमारे ३.२ मीटर रुंद आणि सुमारे २ मीटर लांब आहे. या चौथऱ्याच्या दोन बाजुस दोन खाचा आहेत. यात कदाचित लाकडी भिंत रोवलेली असावी. गुहेचा उपयोग तात्पुरत्या निवारा म्हणून केला गेला असावा.

Excavation#12
Location: Cluster 3, Lohagadwadi Caves, about half kilometer north west of excavation#11, at the elevated level
Description: Excavation#12 is a natural cavern. This natural cavern is about 14 meter wide and about 4.5 meter deep. The height to the ceiling varies. There are two manmade flat surfaces on the floor here. One of it is about 2 m wide and 2.4 m deep with approximate height to uneven but chiselled ceiling 1.3 m. The other surface about 3.2 m wide and about 2 meter in breadth. These flattened surfaces and chiselled backwall surfaces in the cavern indicate that the place was used as makeshift shelter. The cavern oversees a lush green evergreen forest in the north direction.

विचार: गुहा दुर्गम ठिकाणी आहेत. या गुहा कोणत्याही मार्गावर नाहीत. गुहांच्या उत्तरेला घनदाट सदाहरित जंगल आहे. या जंगलात काही जुन्या वास्तुचे जोते असुन त्याच्या जवळ काही स्मृतीशिळा आहेत. जंगलातल्या स्मृतीशिळा या गुहांपासुन जवळ अंतरावर आहेत. या स्मृतीशिळा आणि गुहा यांचा काही तरी संबंध असावा. लोहगडवाडी मध्ये सुद्धा अशाच प्रकारच्या स्मृतीशिळा आहेत. लोहगडवाडी तील एक शिळा लक्ष वेधुन घेते. या शिळेवर नाग कोरला आहे. कदाचित कोण्या शैव पंथाचे योगी या गुहांमध्ये रहात असावेत. गुहेतील माणसाने कोरलेल्या भिंती आणि चौथरे पाहुन आम्ही येथुन पुढे निघालो. कड़्याच्या बाजुने आम्ही २० मिनिटात विंचू काटयाच्या टोकाखाली पोहोचलो. या ठिकाणी तीन टाकी पहावयास मिळतात.

Thoughts : Though the caverns are remote and do not lie on any path, based on the deity and the smrutishilas in the forest near by, there is a possibility that some monks or yogis may have used these caverns in the past as a shelter. The rectangular slots in one of the cavern indicate that there were wooden walls around the flat surfaces. These caverns also can be accessed from the smrutishilas in the forest. Smrutishilas and the cavern has some association. Beyond physical description not much can be guessed about these rock cut shelters in these large natural caves.

लेणी/टाकी क्रमांक १४ :
स्थान आणि वर्णनः किल्ल्याच्या घेरेवाडीजवळ विंचू काटयाच्या टोकाखाली कड़्यालगत असलेली ही एक टाकी आहे. गुहेचे मुख बाहेरील पायवाटेच्या पातळीच्या वर दहा फूट उंचीवर आहे. वर चढण्यासाठी पूर्वी लाकडी शिडी असावी असे कातळात केलेल्या गोल खळग्यांकडे पाहुन वाटते. वर चढल्यावर, आत एक मोठे कोरिव दालन आढळते. याची रुंदी अंदाजे ३.८ मीटर आहे. लांबी अंदाजे ५.६ असुन उंची अवघी १.३ मीटर आहे. खोली अवघी २० सेंटीमीटर आहे. आतल्या बाजुला मात्र नैसर्गिक फटी असुन त्यातुन पाणी झिरपुन या दालनात जमा होते. मुळ नैसर्गिक गुहेत दालन कोरलेले आहे. दालनाचे मुख नैसर्गिक आहे. आतल्या भिंती आणि छत मात्र सपाट कोरले आहेत. पण उथळ खोली पहाता या टाकीचे काम अर्धवट सोडल्यासारखे वाटते. उन्हाळ्यात सुद्धा या दालनात पाणी साठले होते. कदाचित या दालनाचा वापर आडोसा/निवारा म्हणुन केला गेला असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

Excavation#14
Location: Cluster 3, Lohagadwadi Caves, West of excavation #13, at the elevated level, Below Vinchu kata fortification end, close to village Gherewadi.
Description: Excavation#14 is the rock cut water cave/cistern. It is north facing and the front opening of this water cistern is 3 meter above the ground level. The opening of the cave is natural and uneven. There are few post holes at the entrance of this cave/cistern. The interior of the cave/cistern has flat walls all around and is about 3.8 meter wide and 5.6 meter in breadth. The height to celing is about 1.35 m, not sufficient for a person to stand upright. This seems to be the originally a natural cavern. However water was seen in this cave. The cave/cistern does not depth to hold water and is shallow, The vertical depth is about 0.2 to 0.3 m. The cave seems to have a natural source of water from the interior. This looks like an incomplete excavation.

लेणी/टाकी क्रमांक १५ :
स्थान आणि वर्णनः किल्ल्याच्या घेरेवाडीजवळ विंचू काटयाच्या टोकाखाली कड़्यालगत असलेली ही एक भुयार टाकी आहे. गुहेचे मुख बाहेरील पायवाटेच्या पातळीच्या वर २ फूट उंचीवर आहे. येथे एक भुयार आहे. भुयाराचे मुख बाहेरील पायवाटेच्या पातळीवर आहे. भुयाराचा पहिला बाह्य टप्पा (अंदाजे ४ मीटर लांब) बाहेरील पायवाटेच्या पातळीवर आहे. भुयाराची रुंदी एक मीटर तर उंची अवघी ०.८ मीटर आहे. एक माणुस कसा बसा रांगत आत जाऊ शकतो. भुयारातुन अंदाजे ४ मीटर रांगत जावे लागते. आत गेल्यावर भुयार खाली दुसऱ्या पातळीवर उतरते. या पातळीत अजुन आत ३ मीटर लांब भुयार आहे. त्यापुढे पुन्हा भुयार अजुन खालच्या तिसऱ्या पातळीवर उतरते. येथे आत उतरल्यावर आत एक मोठे दालन आहे. यात पाणी साठत असावे. उन्हाळ्यात मात्र येथे पाणी नव्हते. आत दगडांचा खच आहे. या दालनाचा आकार अंदाजे ४. ४ मीटर लांब, २ मीटर रुंद, १.२ मीटर उंच आहे.
भुयाराच्या आत जाणे यात सुद्धा काही जोखिमा आहेत. बाहेर असलेल्या मधमाश्यांची पोळी, आत असलेला अंधर, गाळ, सरपटणारे प्राणी, विंचू, वटवाघळ यातून एक मोठी जोखिम असते. यामुळे अशा ठिकाणी जाताना चांगल्या दर्जाची विजेरी, मास्क, काठी वगैरे आपल्या सोबत असणे महत्वाचे असते. आत जाताना आत असलेल्या प्राणवाय़ूचा अंदाज घेणे महत्वाचे असते. पावसाळ्यात आणि हिवाळ्यात भुयारात जाऊ नये.

Excavation#15
Location: Cluster 3, Lohagadwadi Caves, West of excavation #14, Below Vinchu kata fortification end, close to village Gherewadi. Description: Excavation#15 is the rock cut water cave/cistern. It is north facing. This is a typical tunnel type of water cistern with back to back L shaped tunnel. The tunnel is about 0.9 m wide. One needs to crawl to get inside. There is a small chamber at the lower level at the end of the tunel. It is about 2 m in breadth, 4.4 m wide. The chamber is partially filled with the rocks, indicating that all the loose rocks removed from the cave were not removed out of the chamber.
Entering the tunnel caves or cisterns is not very easy. These tunnels need to be dry before you enter. In general entering such tunnels in monsoon and winter should be avoided. If there is a water inside the tunnel, one should avoid entering the tunnel. While entering the dry tunnel one has keep in mind the various snakes, scorpions, bats, and other insects which may pose threat while entering the tunnel. A powerful torch, a stick and if possible a mask, gloves should be used while entering the tunnel. One should continuously guage the oxygen level while entering the tunnel cave. Helmet always protects ones head from getting hit by the low roof.

वास्तू क्रमांक १६ :
स्थान आणि वर्णनः किल्ल्याच्या घेरेवाडीजवळ विंचू काटयाच्या टोकाखाली कड़्यालगत असलेली ही एक भुयार टाकी आहे. गुहेचे मुख बाहेरील पायवाटेच्या पातळीच्या वर ६ फूट उंचीवर आहे. येथे एक भुयार आहे. भुयाराचे मुख बाहेरील पायवाटेच्या पातळीवर आहे. भुयाराचा पहिला बाह्य टप्पा (अंदाजे ४ मीटर लांब) मात्र जमिनीच्या पातळीवर आहे. भुयाराची रुंदी एक मीटर तर उंची अवघी ०.८ मीटर आहे. एक माणुस कसा बसा रांगत आत जाऊ शकतो. भुयारातुन अंदाजे २.५ मीटर रांगत जावे लागते. आत गेल्यावर भुयार खाली दुसऱ्या पातळीवर उतरते. या पातळीत अजुन आत ५ मीटर लांब भुयार आहे. त्यापुढे पुन्हा भुयार अजुन खालच्या तिसऱ्या पातळीवर उतरते. येथे आत उतरल्यावर आत एक मोठे दालन आहे. यात पाणी साठत असावे. उन्हाळ्यात मात्र येथे पाणी नव्हते. आत दगडांचा खच आहे. या दालनाचा आकार अंदाजे ४ मीटर लांब, २.२ मीटर रुंद, १ मीटर उंच आहे.

Excavation#16 :
Location: Cluster 3, Lohagadwadi Caves, West of excavation #15, Below Vinchu kata fortification end, close to village Gherewadi.
Description: Excavation#16 is the rock cut water cave/cistern. It is north west facing. This is a typical tunnel type of water cistern with back to back L shaped tunnel. The tunnel is about 0.8 m wide. One needs to crawl to get inside. There is a small chamber at the lower level at the end of the tunel. It is about 2.2 m in breadth, 4 m wide. The chamber is partially filled with the rocks, indicating that all the loose rocks removed from the cave were not removed out of the chamber.

विचार: टाकी क्रमांक १५ आणि १६ चे स्थान महत्वाचे आहे. लोहगडच्या किल्ल्याच्या घेरेवाडीजवळ विंचू काटयाच्या शिरोबिंदूच्या जवळ यांचे स्थान आहे. साहजिकच शिरोबिंदू किल्ल्याच्या सुरक्षिततेच्या दृष्ट्या महत्वाचे ठिकाण आहे. किल्ल्याच्या उत्तर आणि पश्चिम दोन्ही दिशेला येथुन पहारा देता येतो. घेरेवाडी सुद्धा महत्वाचे ठिकाण आहे. इंद्रायणी खोऱ्यातुन पवना खोऱ्यात जायचे असल्यास घेरेवाडी तुन जाता येते. टाकी क्रमांक १० मध्ये भुयाराचा बाह्य भाग जमिनीखाली असल्याने यात सहज दरड आणि माती शिरली आहे. मात्र टाकी क्रमांक ११, १५ आणि १६ तयार करताना ही चुक सुधारलेली दिसते. येथे मात्र भुयाराचा दर्शनी बाह्य भाग जमिनीच्या पातळीत/ वर ठेवल्यामुळे भुयाराचे मुख दरडीमुळे बुजले नाही. मावळ भागात, या किल्याच्या आजुबाजुस अनेक बौद्ध लेणी समुह आहेत. मात्र या सर्व बौद्ध लेणी समुहात असलेल्या भुमीगत पाण्याच्या टाकी संरचनेत कुठे ही अरुंद भुयारी टाकी दिसत नाहीत. उभ्या कड़्यात टाकी खोदताना अशा प्रकारच्या भुयारी पाण्याच्या टाकीची संरचनेची संकल्पना नंतरच्या काळात तयार झाली असावी. अशा संरचनेमुळे टाकीला बाह्य घटकांपासुन दुर आणि गुप्त ठेवण्याचा उद्देश पूर्त होतो. या टाकीत आत कोरिव काम झाल्यावर फोडलेले काही दगड तसेच आत सोडले आहेत. यावरुन हे ठिकाण रहाण्यासाठी नक्कीच केलेले नाही हे स्पष्ट होते. टाकी क्रमांक १५ मध्ये अंदाजे १४५०० लिटर तर टाकी क्रमांक १६ मध्ये अंदाजे १२५०० लिटर पाणी मावते. याचा अर्थ एकुण मिळुन या दोन भुयार टाकीत २८००० लिटर पाणी मावते. एवढे पाणी फक्त ८-१० माणसांना वर्षभर पुरु शकते. यावरुन याचे प्रयोजन हे स्थानिक आणि निवडक माणसांसाठी होते हे स्पष्ट होते.

Thoughts : Both these water cisterns in cluster#3, are strategically located close to the North west vertex of the Lohagad fort. The water was probabaly used by the people stationed at Gherewadi. Similar water cisterns outside the fort premises below the cliff can also be seen at Gaaymukh khind vertex. The specific location close to the vertex of the fort or Gherewadi village indicates that the cisterns are made strategically for a need related to the fort. The vertex point is important as it gives the visibility of either sides (towards north as well as towards west). Though the exact date of these cisterns can not be ascertained, the architecture of the cisterns is very different when compared with all the other water cisterns typically observed at various Buddhist Cave complexes in Maval and elsewhere. However the nature of deep tunnel, as approach to water cistern, indicates the intention of keeping the cistern secret or away from the outside elements. The presence of large quantity of small loose rocks inside the chamber indicate that the excavation was not cleaned completely at the end of the work, and is definitely not meant for shelter. In summer the chamber was empty and no traces of water were seen inside.